Турхан Хведер (поэт; 13.02.1876-1932)
Чувашский поэт, педагог, священнослужитель

Родился в д. Карабаево (Турхан) Тетюшского уезда (ныне Яльчикский район Чувашской Республики).

Хведер Турхан получил начальное образование в с. Новые Шимкусы Яльчикского района. Долгое время работал учителем в начальной школе, был священнослужителем. В начале 30-х гг. XX в. был репрессирован. Реабилитирован в 1995 г.

Известен как один из зачинателей жанра сатиры в чувашской поэзии. Первым произведением поэта, увидевшим свет, было стихотворение «Юмӑҫ» (Знахарь), опубликованное в 1903 г. в «Чувашском календаре» (Казань). В основном он писал стихотворения о жизни и быте чувашских крестьян на рубеже XIX-XX вв. Основными его произведениями являются «Хӗллехи ир» (Зимнее утро), «Тӑвӑл» (Ураган), «Виҫӗ ҫерҫи» (Три воробья), «Лермонтов вилӗмӗ» (Смерть Лермонтова), «Кӗркунне» (Осень).

Многие произведения поэта увидели свет после его смерти в книгах «Революцичченхи чӑваш литератури» (Дореволюционная чувашская литература, 1984, т. 1) и «Виҫӗ Турхан – пӗртӑван» (Нас три брата – три Турхана», 2001).

Библиография:
1. Виҫӗ Турхан — пӗртӑван : Турхан Яккӑвӗ, Турхан Хӗветӗрӗ, Турхан Энтри : кун-ҫулӗ, сӑвӑсем / В. Эктель, Г. Юмарт пухса хатӗрленӗ . — Шупашкар : Калем, 2001. — 84 с.
2. Козлов, Ф. Н. Братья Турхан: личности и время / Ф. Н. Козлов ; [редкол.: А. С. Иванов и др. ; фото В. А. Турхан и др.]. — Чебоксары : Чуваш. кн. изд-во, 2017. — 222, [1] с. : ил., портр., фот. — (Замечат. люди Чувашии = Чӑвашсен чаплӑ ҫыннисем). — На рус., чув. яз.
3. Вастулова, В. 130 ҫул ҫитрӗ / В. Вастулова // Елчӗк ен. — 2006. — 15 нарӑс. — С. 5.
4. Eрмилова, E. Православи тата Яккупа Хӗветӗр Турхансен пултарулӑхӗ / E. Eрмилова // Тӑван Атӑл. — 2001. — № 3. — С. 69-71.
5. Желтухин, Г. Турхансем — Елчӗк енӗн чапӗпе мухтавӗ / Г. Желтухин ; П. Сидоров-Лаштай // Елчӗк ен. — 2013. — 20 утӑ. — С. 3, 4.
6. Кондратьева, Э. Айӑпсӑр айӑпланӑ Турхансем тӑван яла таврӑнчӗҫ : [Елчӗк районӗнчи Турхан ялӗнче ҫуралса ӳснӗ ҫыравҫӑсене Яккӑва, Хӗветӗре, Энтрие Турхансене асӑнса палӑк уҫни ҫинчен] / Э. Кондратьева // Тӑван Атӑл. — 2017. — № 10. — С. 88-90 : сӑн ӳкерчӗксем.
7. Кондратьева, Э. Турханта «Турхан ЮПИ» ҫӗкленчӗ : [Чӑваш Енри Елчӗк районӗнчи Турхан ялӗнче пӗртӑван Турхансен палӑкне ҫӗклени ҫинчен] / Э. Кондратьева ; автор сӑн ӳкерчӗкӗ // Сувар (Тутарстан). — 2017. — 6 юпа/октябрь (№ 39). — С. 3 : сӑн ӳкерчӗк ; 13 юпа/октябрь (№ 40). — С. 7 : сӑн ӳкерчӗк.
8. Лаштай, П. Пӗртӑван Турхансем / П. Лаштай // Хресчен сасси. — 2017. — 11 юпа. — С. 2 : сӑн ӳкерчӗк.
9. Станьял, В. Кӗрешӳре иртнӗ ӗмӗр : [Якку, Хӗветӗр, Энтри Турхан ҫыравҫӑсем ҫинчен] / В. Станьял // Хыпар. — 2013. — 3 юпа. — С. 4 : сӑн ӳкерчӗк. — (Ас тӑвӑм).
10. Халӑхшӑн тӑрӑшнӑ // Хыпар. — 2019. — 19 пуш/март. — С. 1.
11. Турхан, E. Вӑрман ҫапса вӗлернӗ / E. Турхан // Сувар. — 2001. — 16 пуш (№ 11). — С. 6.
12. Турхан, Е. Пирвайхи лириксенчен / Е. Турхан // Елчӗк ен. — 2016. — 13 нарӑс — С. 6 : сӑн ӳкерчӗк.
13. Турхан, Е. Поэтсем яла таврӑнаҫҫӗ : [Чӑваш Енри Елчӗк районӗнчи Турхан ялӗнче пӗртӑван Турхансен палӑкне ҫӗклени ҫинчен] / Е. Турхан // Сувар (Тутарстан). — 2017. — 22 авӑн/сентябрь (№ 37). — С. 7 : сӑн ӳкерчӗк.
14. Юмарт, Г. Турхан Хӗветӗрӗ / Г. Юмарт // Вучах. — 1991. — 25 февр. — С. 10. — Содерж.: Турхан Хӗветӗрӗн пичетленмен сӑввисем.
15. Юмарт, Г. Ф. Турхан Хӗветӗрӗ // Юмарт Г. Ф. Чӑваш сӑвӑҫисем : [XVIII — XIX ӗмӗрсенчи авторсене кӗртнӗ] : статьясем, рецензисем, тишкерӳсем / Г. Ф. Юмарт — Шупашкар, 2009. — С. 34-38.
16. Юмарт, Г. Турхан Хӗвӗтӗрӗ ҫуралнӑранпа 110 ҫул ҫитнӗ май / Г. Юмарт // Коммунизм ялавӗ. — 1986. — 13 февр.
17. Юмарт, Э. Халӑх юррин мелӗпе / Э. Юмарт // Хыпар. — 2001. — 22 нарӑс.
18. Яккупа Хӗветӗр Турхансем // Революцичченхи чӑваш литератури : (XX ӗмӗрччен). — Шупашкар, 1989. — С. 172-188.
19. Афанасьев, П. Турхан Хведер (Васильев Федор Васильевич) / П. Афанасьев // Писатели Чувашии / П. Афанасьев. — Чебоксары, 2006. — С. 431.
20. Малышкин, Н. Ф. Турхан Хведер (Васильев Федор Васильевич) / Н. Ф. Малышкин // Яльчикский район : краткая энцикл. — Чебоксары, 2007. — С. 373.
21. Никоноров, С. Н. Филисофская лирика Якова Турхана и Хведера Турхана / С. Н. Никоноров // Ашмаринские чтения. — Чебоксары, 2008. — С. 154-161.
22. Родионов, В. Г. Турхан Хведер (Васильев Федор Васильевич) / В. Г. Родионов // Чувашская энциклопедия. — Чебоксары, 2011. — Т. 4 : Си-Я. — С. 283.. — См. текст
23. Трофимов, Г. Ф. Турхан Хведер (Васильев Федор Васильевич) / Г. Ф. Трофимов // Краткая чувашская энциклопедия. — Чебоксары, 2001. — С. 411.
24. Турхан (Васильев) Федор Васильевич // В трагические годы : репрессированные чувашские писатели, журналисты и ученые = Синкерлӗ ҫулсенче : репрессие лекнӗ чӑваш писателӗсем, журналисчӗсем тата ӑсчахӗсем. — Чебоксары, 2013. — С. 246-247.
25. Ялгир, П. Турхан Хведер (Васильев Федор Васильевич) / П. Ялгир // Литературный мир Чувашии / П. Ялгир. — Чебоксары, 2005. — С. 118.