Кĕнеке палăкĕ – пичетленсе тухнă вăл е ку кӳлепеллĕ феномен. Вăл халăх кун-çулĕпе тата унăн культурипе тачă çыхăннă. Çавăн пирки кĕнеке палăкĕсене упрасси пысăк пĕлтерĕшлĕ (Федерацин «Библиотека çинчен» 78-мĕш Саккунĕ).
Чăваш кĕнеке палăкĕ тесе чăваш халăхĕпе çыхăннă 1769–1917 çç. тухнă мĕн пур кăларăма калаççĕ. Ку темĕн 1917-мĕш çулчченхи тапхăрта 1300 уйрăм кĕнеке тухни, 2500 экземплярĕ ăçта-ăçта упранни паллă: 1163-шĕ – Чăваш Республикинче, вĕсенчен 730-шĕ – Наци библиотекинче. 797-шне электронлă библиотекăра вырнаçтарнă («Чувашская книга 1769–1917 гг.»).
Э. В. Фомин «Чувашская книга XVIII – начала XX веков» (2013) тĕпчевĕнче чăваш кĕнекин кун-çулне çырулăхпа çыхăнтарса тĕпчеме сĕнет:
«Нимĕн те сыхланса юлман пирки XVIII ĕмĕрчченхи авалхи чăваш кĕнеки (çырулăхĕ) çинчен реконструкци мелĕпе усă курса кăна калаçма пулать. Чăваш халăхĕн тахçан авал çырулăхĕ пулни çинчен çак тĕслĕхсем çирĕплетеççĕ:
1) çырулăхпа çыхăннă сăмахсем: вула, çыр, хут [Федотов М. Р. Этимологический словарь чувашского языка, 1996];
2) манăçа тухнă «конив» сăмах, вăл славян чĕлхисене пăлхар чĕлхи урлă Китайран килнĕ: *k’üen → *küinig → kъiniga [Федотов М. Р. Этимологический словарь чувашского языка, 1996, т. 2, с. 262–263];
3) XIX ĕмĕрчченех эпитафире усă курнă руна йышши паллăсемпе тăмха [Трофимов А .А. Знаки чувашской вышивки, 2005];
4) çыру (кунĕ) тĕрри [Егоров Н. И. Кашни сăмах – хăех юмах // Ялав. 1986. № 6];
5) сăмахлăх тĕслĕхĕсем (Чăваш кĕнекине ĕне ҫисе янă; Çăка çулçи çаврака та / мĕн каласа çырнă-ши?, Шор çип кĕпи тăхăнтăм – арки çанни конь тĕрри: арки конне воларăм та, пирĕн киле каймалла; чăваш тĕрри ҫинчен калакан халап [Егоров Н. И. Кашни сăмах – хăех юмах // Ялав. 1986. № 6];
6) Дунай пăлхарĕсен чăваш материалĕпе усă курса вуланă Преслав çырулăхĕн палăкĕ [Мудрак О. А. Заметки о языке и культуре дунайских болгар].
Атăлҫи Пăлхар (X–XIII ĕмĕр çурри) çырулăх тĕлĕшĕнчен вăйлă аталанă пашталăх шутланнă. Анчах та монголсем тапăнса килни пăлхар-чăваш çырулăхне пĕтернĕ.
Кивĕ чăвашкĕнекинтапхăрĕ (1769-1872) ытларах ют ҫĕр-шывра тата вырăс ăслăлăхĕнче чăваш çинчен çырнă вак хайлавсемпе çыхăннă. Этнографи литературинче тата тĕрлĕ словарьте чăваш сăмахĕпе пуплев тĕслĕхĕ сахал мар тĕл пулать (Сергеев, Л. П. XVIII ĕмĕрти чăваш ҫыруллăхĕн палăкĕсем : хрестомати-учебник, 2004). Ҫапламайпа чăвашчĕлхинетĕпчесси йĕркеленсе пынă, сăмахран, вăл финн-угор е тĕрĕк чĕлхи пулни пирки тавлашу иртнĕ.
Çав тапхăрта пĕрремĕш чăваш грамматики пичетленсе тухать. Вăл 1769 ç. Санкт-Петербургри Ăслăлăх академийĕн типографийĕнче «Сочинения, принадлежащие к грамматике чувашского языка» ятпа пичетленнĕ.
Ҫавăнтан пуҫласа чăваш кĕнекин историйĕ пуҫланать. Пахалăхлă грамматика чăваш кĕнекине кăларас ĕçе çӳллĕ шайра туса пыма хистенĕ.
Кĕнекеҫĕсем тата чăваш кĕнекин пуçламăшĕ тесе Г. Ф. Миллерăн 1758 ҫ. пичетленсе тухнă «Nachricht von dreien im Gebiete der Stadt Kazan wohnhaften heidnischen Volkern den Tscheremissen, Tschuvaschen und Wotiaken» кăларăмне калама сĕнеççĕ. Унта «Vocabularium harmonicum» пайĕнче 300 ытла чăваш сăмахĕпе «Эй, Çӳлти Аттемĕр» кĕлĕ куҫарăвĕ пур. Ҫапах та чăваш кĕнекин историйĕ кун йышши тĕпчевсене шута илмесен те сумлă теме пулать.
Пĕтĕмĕшле илсен 1769–1891 çç. пĕтĕçтерекен тапхăрта 53 кăларăмпа алăпа çырнă пĕр кĕнеке тухнă. Кунсăр пуçне çав вăхăтра вырăспа Европа тĕпчевçисем чăваш халăхĕ çинчен çырнă нумай хайлав (Исследователи чувашского края: биобиблиографический указатель, 2002), ал çыру хальлĕн кĕнеке шайне çитереймен 30 яхăн текст тĕл пулать (Сергеев, Л. П. XVIII ĕмĕрти чăваш ҫыруллăхĕн палăкесем : хрестомати учебник, 2004).
Çав тапхăр çĕнĕ чăваш çырулăхне никĕслет. Ăна пула чăваш литература чĕлхи мĕнлерех пулмаллине ăнкарса илме пултарнă: славянла текста сăмахсерен куçарма кирлĕ мар, ун вырăнне шухăша тĕпе хурса куçарас пулать [Золотницкий Н. Заметки для ознакомления с чувашским наречием: отдел звуковой. Казань, 1871. Вып. 1. С. V].
Çĕнĕ чăваш çырулăхĕ 1872-мĕш çултан пуçланать те панхи кунчченех тăсăлать. XIX–XX ĕмĕр чиккине тĕпчевçĕсем И. Я. Яковлев ячĕпе çыхăнтараççĕ.
Ун чухне И. Я. Яковлев çырулăх йĕркелесе ярать, Чĕмпĕр чăваш шкулне уçать, вулавçă кăмăллакан сахал мар чăвашла кĕнеке кăларать.
Вĕреннĕ çынсем тăван çĕр-шывра ăслăлăхпа çутлăх ĕçне аталантарассишĕн тăнă. Çавна май çĕнĕ чăваш çырулăхĕ пуçланса каять. Чăваш кĕнекине кăларасси XVIII–XIX ĕмĕрти опыт, «Халăх училищи пирки калакан йĕрке» (1864), Н. И. Ильминский вырăс мар халăха тăван чĕлхепе вĕрентмелли тытăмпа И. Я. Яковлев ĕçĕ-хĕлĕ çинче пурнăçланса пырать.
И. Я. Яковлев тапхăрĕн эткерĕ сумлă – 1246 кăларăм, çавăн пирки XIX–XX ĕмĕр чиккинчех чăваш кĕнеки палăрмаллах аталаннă теме пултаратпăр» [Фомин Э. В. Чувашская книга XVIII – начала XX веков (2013)].
«1769–1917 çç. чăваш кĕнеки» коллекцийĕсĕр пуçне Чăвашра тĕрлĕ вырăнта «Россия Федерацийĕн кĕнеке палăкĕсем» йĕркипе килĕшсе тăракан 700 ытла кĕнеке упранать.
Вĕсемпе ĕçлессине Чăваш Республикин наци библиотеки йĕркелесе пырать. Унта сайра тĕл пулакан кĕнекепе документсене консервацилекен центр пур. Вăл регионта кĕнеке палăкĕсемпе ĕçлекен вырăн шутланать.
Кунта Чăвашра упранакан сайра тĕл пулакан тата хаклă йышши шутланакан кăларăмсен пĕтĕмĕшле каталогне туса пыраççĕ. Библиотека сайтĕнче кĕнеке ăçта пулнине кăтартакан «Кĕнеке палăкĕсем» сыпăк пур.
Чăваш Республикин тĕп библиотекинче сайра тĕл пулакан кăларăмсен темиçе пуххи йĕркеленĕ:
– «1762–1917 çулсенчи периодика» – республикăра упранакан хаçат-журнал пуххи, кашнин пичетленсе тухнă çулне, номерне, ăçта упраннине кăтартса;
– «Чăваш Республикин наци библиотекин кĕнеке палăкĕсем» – 1830-мĕш çулччен тухнă кĕнеке списокĕ;
– «Авал пичетлесе кăларнă кăларăмсем (1830-мĕш çулччен)» – электронлă библиотекăра 98 кĕнеке вырнаçтарнă;
– «Сайра тĕл пулакан кĕнекесем (1831–1917)» – электронлă библиотекăра 1831–1917 çç. кун çути курнă кăларăмсене вырнаçтарнă;
– «Тăван çĕр-шывăн аслă вăрçи вăхăтĕнче Чăвашра тухнă кĕнекесем» – электронлă библиотекăра Чăваш кĕнеке издательстви кăларнă 811 кĕнеке вырнаçтарнă;
– «Чăваш коммуни» тата «Красная Чувашия», 1941–1945 çç.