Капӑрлӑх

Чӑваш халӑхӗн капӑрлӑхӗсене темиҫе ушкӑна уйӑрма пулать: хӑлха ҫаккисем, ҫӳҫҫивӗт капӑрлатмаллисем, кӑкӑр-ҫурӑм хыҫ ҫаккисем, пилӗк ҫыххисем, алӑ капӑрлӑхӗсем. Ӗлӗк ҫак капӑрлӑхсене ылтӑнран, кӗмӗлтен, туйран, пӑхӑртан, хаклӑ йышши чулсенчен ӑсталанӑ. Хӑйсен ӑсталӑхӗпе уйрӑмах пӑлхар ювелирӗсем палӑрнӑ. Вӗсем пур япалана та питӗ вӗтӗ пӑхӑр-тимӗр ҫаврашкисемпе илемлетме пӗлнӗ. Пӑлхарсен ювелир таварӗсене чикӗ леш енчи чылай ҫӗршыва ӑсатнӑ. Паян кун та Ҫурҫӗр тата Хӗвел тухӑҫ Европӑра, Урал леш енче пӑлхар ювелирӗсем ӑсталанӑ япаласем тупаҫҫӗ. Анчах каярахпа, тимӗрпе усӑ курма тата вӗсенчен япаласем тума чарнӑ хыҫҫӑн, пирӗн мӑн асаттесен ювелир ӑсталӑхӗ манӑҫнӑ.

Сӑранпа пир ҫинчи капӑрлӑха шӑрҫа, вӗтӗ шӑрҫа, хӑю, хурт куҫҫи (каури), укҫапа эрешсем, тӗслӗ сӑран таткисем ҫӗлесе-ҫыпӑҫтарса, тӗрлесе, ҫӳҫесем ярса тунӑ.

Капӑрлӑх тӗрлӗ вырӑнта тӗрлӗрен пулнӑ, пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑнӑ, вӗсен ячӗсем те расна пулма пултарнӑ.

Хӑлхана ҫакмалли капӑрлӑх шутне хӑлха ҫаккисем (сӑрка, алка, хӑлха тенки) кӗреҫҫӗ. Пӗчӗк хӑлха ҫаккине хӑлха вӗҫне шӑтарса ҫакнӑ, пысӑккисене е йывӑртараххисене хӑлха ҫунаттинчен тӑхӑнтарса ҫакнӑ е пуҫа тӑхӑнмалли ҫумне ҫирӗплетнӗ.

Хӗрсем пӗр ҫивӗтпе ҫӳренӗ, ӑна хӑюпа, кӗмӗл укҫапа, вӗтӗ шӑрҫапа илемлетнӗ. Ҫивӗт вӗҫне час-часах пиҫиххи ҫумне ҫыхса хунӑ, ҫавна пула хӗрсен кӗлеткене ирӗксӗрех тӳрӗ тытма тивнӗ.

.

Чӑваш хӗрарӑмӗн кӑкӑр ум капӑрлӑхӗ нумай пулнӑ. Вӗсем чылай чухне темиҫе пайран тӑнӑ, ҫав шута ҫурӑм хыҫне ҫакмалли пай та кӗнӗ.

Хӗрсен кӑкӑр ум капӑрлӑхӗн шутӗнче ҫуха (мӑй ҫыххи, мӑя) пулнӑ. Мӑй ҫыххине сӑрантан ҫӗленӗ, вӗтӗ шӑрҫапа тата кӗмӗл укҫапа илемлетнӗ. Ун пек капӑрлӑха хӗрарӑмсем те ҫакса ҫӳренӗ. Вӑл кӗпен кӑкӑрҫурӑкне хупланӑ. Хӗрсен ҫухисене ытларах вӗтӗ шӑрҫапа капӑрлатнӑ.

Ама тахҫан авалах пулнӑ пулмалла. Ватӑ ҫынсем аса илнӗ тӑрӑх, ама ҫумне йӑх палли  е пӗтев ҫӗлесе хунӑ. Ама форми тӗрлӗ вырӑнта тӗрлӗрен пулнӑ.

Чӑваш тата мари хӗрарӑмӗсен кӑкӑр умне ҫакмалли тепӗр капӑрлӑхӗ – шӳлкеме. Тури чӑвашсен шӳлкеми тӑватӑ кӗтеслӗ пулнӑ. Ӑна хӗрсем те ҫакса ҫӳренӗ. Качча кайнӑ хӗрарӑмсем сурпан ҫакки е пӗр вӑхӑтрах шӳлкеме те, сурпан ҫакки те ҫакнӑ. Анатри чӑваш хӗрарӑмӗсем ҫак капӑрлӑха шӳлкеме, сӑрка, ама, алка теме пултарнӑ, унӑн форми тури чӑвашсеннинчен урӑхларах тата пӗчӗкрех пулнӑ.

Кӑкӑр ум капӑрлӑхӗ шутне тата тевет (валами, хаҫите) кӗнӗ. Ӑна чылай тӗрӗк халӑхӗсен хӗрарӑмӗсем ҫакса ҫӳренӗ. Сӑран е пир тӑрӑхне кӗмӗл укҫапа, шӑрҫапа, хӑюпа, хурт куҫҫипе илемлетнӗ, ӑна сулахай хулпуҫҫи урлӑ ҫавӑрса тӑхӑннӑ. Тевет вӗҫне кӑткӑс тӗрӗсемпе тӗрлесе илемлетнӗ, ҫӳҫеленӗ пир татӑкӗ ҫӗлесе хунӑ. Тевете хӗрсем те, хӗрарӑмсем те уявсенче ҫакнӑ.

Кӑкӑр умне ҫакм алли капӑрлӑх шутне кӑткӑс формӑллӑ тӗрлӗ шӑрҫасемпе вӑчӑрасене кӗртме пулать. Ӗлӗк вӗсене хаклӑ йышши чулсемпе илемлетнӗ.

Пур ушкӑнри чӑвашсем те пиҫиххи ҫыхса ҫӳренӗ. Авал арҫынсем те, хӗрарӑмсем те тӑхаллӑ сӑран пиҫиххипе ҫӳренӗ. Вӗсене ылтӑн, кӗмӗл, туй, пӑхӑр эрешсемпе капӑрлатнӑ. Пиҫкххирен енчӗк, ҫӗҫӗ, вӗт-шакӑр япаласем чиксе ҫӳремелли пӗчӗк хутаҫ, пӗтев, куҫ кӗски, тура тата ытти капӑрлӑх ҫакса яма пултарнӑ.

Ӗлӗк чӑвашсем, ытти нумай халӑх пекех, пиҫиххине пилӗкрен аяларах, пӗҫӗ шайӗнче ҫыхса ҫӳренӗ. Авал пиҫиххи тахҫан ачапа амӑшне ҫыхӑнтарса тӑнӑ вырӑна – кӑвапана – упракан сӑваплӑ япала шутланнӑ пулмалла. Хӗрарӑмсен пилӗке ҫыхмалли капӑрлӑхӗ ача амӑшӗн варне, ача ӳтленнӗ вырӑна упрамалла пулнӑ.

Чӑваш хӗрӗсем те, хӗрарӑмӗсем те пилӗке сарӑ ҫыхса ҫӳренӗ. Ӗлӗк сарӑ тесе икӗ вӗҫне те тӗрлесе илемлетнӗ вӑрӑм пиҫиххине каланӑ. Ӑна пилӗкрен кӑшт аяларах ҫавӑрса ҫыхнӑ, вӗҫӗсене икӗ айккинелле янӑ. Каярахпа капӑрлатман пиҫиххи ҫумне тӗрленӗ пир татӑкӗсем ҫеҫ ҫыхса ҫӳреме пуҫланӑ. Хӑш-пӗр ҫӗрте сарӑ текен капӑрлӑха хыҫала ҫакнӑ. Анат енчи чӑвашсем вара пилӗке тӗрлесе илемлетнӗ, ҫӳҫеллӗ чалма (хӳре) ҫыхса ҫӳренӗ. Вӑл виҫ кӗтеслӗ пулнӑ. Ӑна пиҫиххи ҫинчен хыҫа ҫакнӑ. Хӑшпӗр ҫӗрте хӳре тесе тӗрлӗ тӗслӗ вӗтӗ шӑрҫапа илемлетсе тунӑ 25 см тӑршшӗ ярапана каланӑ. Тури чӑвашсем, марисем пекех, хӳрене пӗчӗк туй пӑрӑхсем ҫӗлесе илемлетнӗ.

.

Алӑ, ахӑртнех, пирӗн мӑн асаттесен чи кирлӗ, тӗп ӗҫ хатӗрӗ шутланнӑ. Ҫавӑнпа ӑна усал-тӗселтен сыхлас тӗллевпе кӗпе ҫаннин вӗҫӗсене тӗрлесе илемлетнӗ. Унсӑр пуҫне алла сулӑ, пӳрнене ҫӗрӗ, куҫлӑ ҫӗрӗ тӑхӑнса ҫӳренӗ.

Авал алла капӑрлӑх хӗрарӑмсем ҫеҫ мар, арҫынсемпе ачасем те тӑхӑнса ҫӳренӗ. Вӗсене ылтӑнран, кӗмӗлтен, туйран тата пӑхӑртан ӑсталанӑ. Ҫӗрӗ пуххисем (пилӗк пӳрне валли) тата йӗкӗреш ҫӗрӗсем те пулнӑ. Чӑваш культурине тӗпчекенсем палӑртнӑ тӑрӑх, чӑвашсен хӑш-пӗр этнографи ушкӑнӗнчи хӗрарӑмсем ташланӑ чухне чӗркуҫҫирен кӑшт аяларах е ура пакӑлчакӗ тӗлӗнче хӑнкӑрмаллӑ сӑран сулӑсем тӑхӑннӑ.

Усӑ курнӑ литература:

Енькка, Е. Тӑван ен: Чӑваш халӑхӗн XVI — XIX ӗмӗрсенчи пурлӑхпа ӑс-хакӑл культури : 6-7-мӗш классем валли / Е. Енькка. – Шупашкар : Чӑваш кӗнеке издательстви, 2008. – С. 108-112.