Тӗрӗ чӑваш эрешӗн чи лайӑх тӗслӗхӗсенчен пӗри. Хальхи тӗрӗ, унӑн мелӗсем, тӗрлӗ тӗслӗ ҫипсемпе усӑ курасси – ҫаксем пурте халӑхӑн ӗмӗрхи ӑсталӑхӗпе тачӑ ҫыхӑнса тӑраҫҫӗ, авалхи тӗрӗн хитрелӗхне палӑртаҫҫӗ.
Авалхи чӑваш тӗррине, уйрӑмлӑхӗсене сӑнаса тишкермешкӗн тӗпчевҫӗсем XIX ӗмӗрпе XX ӗмӗр пуҫламашӗнче пухнӑ япаласемпе кӑна усӑ курма пултараҫҫӗ теме юрать. Музейсенче упранса тӑракан хӑш-пӗр эрешлетсе илемлетнӗ япаласем хушшинче XVIII ӗмӗрте тунисем те кӑштах упранса юлнӑ. Вӗсем чӑвашсем тахҫан авалах пир-авӑра эрешлетсе капӑрлатма тытӑннине пӗлтереҫҫӗ.
Сӳс-кантӑр, ҫӑм-ҫип таврашӗпе чӑваш хӗрарамӗсем мӗн авалтанпах усӑ курса пурӑннӑ. Сӳс тума кантӑрпа йӗтӗн акса ӳстернӗ. Авал чӑвашсем килте хӑйсем тӗртсе тунӑ пиртен хитре тӗрӗсемпе илемлетсе ҫӗленӗ ҫи-пуҫпа ҫӳренӗ.
XVIII ӗмӗрӗн иккӗмӗш ҫур пайӗнчи ҫул ҫӳревҫӗ П. С. Паллас чӑваш хӗрарамӗн ҫи-пуҫӗ пирки ҫапла ҫырса хаварнӑ: «Мӑкшӑ арӑмӗсем пекех вӗсем тачка пиртен ӑста ҫӗленӗ ҫи-пуҫ тӑхӑнаҫҫӗ, ӑна тӗрлӗ тӗслӗ, ытларах ҫутӑ кӑвак, хӗрлӗ тата хура ҫипсемпе тӗрлесе илемлетеҫҫӗ», – тенӗ. Тӗрре килте тӗртнӗ пир ҫине, ытларах кантӑр пирӗ ҫине, ҫӑмран тата ӳсентӑран сӳсӗнчен арланӑ ҫипсемпе тунӑ. Кунсӑр пуҫне, XVIII ӗмӗрте те, XIX ӗмӗрте те пурҫӑн ҫиппе тӗрлесси анлӑ сарӑлнӑ. Вӑл вӑхӑтра пасарсенче тата ҫул ҫӳрекен усламҫӑсем пурҫӑн сутнӑ. Чӑваш арӑмӗсем ӑна туяннӑ та арласа пӗветнӗ. Ӗлӗк тӗрӗ ҫиппине кӑна пӗветнӗ, ҫи-пуҫа шурӑ пиртен ҫӗленӗ. Анатри чӑвашсем улача ҫи-пуҫ ҫӗлесе тӑхӑнасси чылай авалрах, XVIII ӗмӗрӗн вӗҫӗнче пуҫланнӑ, XIX ӗмӗрӗн иккӗмӗш ҫур пайӗнчен вара ытларах сарӑлнӑ.
Ӗлӗк-авал чӑвашсен тӗрри тӗрлӗрен пулнӑ. Тумтир япалисене кашнинех хӑйне уйрӑм тӗрӗпе илемлетнӗ. Ҫи-пуҫа илемлетсе капӑрлатасси тӗрлӗ ҫӗрте расна пулнӑ.
Авалхи ҫи-пуҫра чи илемли – пир кӗпе. Унӑн умне, аркине, ҫаннисене, хул ҫийӗсене тӗрӗпе питӗ капӑрлатнӑ. <…>
Чӑваш кӗписенчи эрешӗн хаш-пӗр укерчӗкӗсем Дунай таврашӗнчи болгарсемпе македонецсен тӗрринче тӗл пулаҫҫӗ, ҫакӑ чӑвашсем авалхи пӑлхарсемпе пӗр ушкӑнра пулнинчен килет пулас.
Чӑваш хӗрарӑм кӗпин кӑкӑр ум тӗрринчен чи палӑрса тӑраканни — кӗскӗ. Ӑна ытларах XIX ӗмӗрӗн варрипе вӗҫӗнче анатри чӑвашсем тӑхӑннӑ авалхи шурӑ кӗпесенче куратпӑр, каярахри тапхӑрта вӑл анат енчи чӑвашсем хушшинче те сарӑлнӑ.
Кӗскӗ тӗрлӗ тӗсли пулать. Пуринчен ытла вӑл ромб, ҫӑлтӑр е хӗрес евӗр (III, IV табл.). Кӗскӗ эрешӗ те пӗр пек мар: хӑш чухне вӑл тӑваткӑл, кӗтеслӗ-кӗтеслӗ, хӑш чух чӗрчунсемпе кураксен ӳкерчӗкӗсемлӗ. Кӗскӗне чылай чухне хӗрлӗ, кӑвак, сарӑ, симӗс, хура ҫипсемпе – нумай тӗслӗн тӗрлеҫҫӗ. Хальхи вӑхӑтра «кӗскӗ» сӑмах хайӗн малтанхи пӗлтерӗшне ҫухатнӑ. <…>
Качча тухнӑ хӗрарӑмсен кӗпи ҫинче кӗскӗ ҫаврака пулать. Ахӑртнех, вӑл хӗрарӑм ӳссе вӑй питти шутне кӗнине пӗлтернӗ, ӑрат ытларах хунатӑр тесе пулӗ, хӑш-пӗр хӗрарӑмсем кӑкӑр умне икшер е виҫшер мӑшӑр кӗскӗ тӗрленӗ.
Вӑхӑт иртнӗҫемӗн качча тухнӑ хӗрарӑмӑн кӑкӑр ум тӗрри улшӑнса пынӑ. Фабрикӑсенче пусма-тавар тӗртсе кӑларма пуҫласан, тӗрленӗ кӗскӗ вырӑнне пусма татӑкӗсем ҫӗлесе лартнӑ. Сӑмахран, анатри чӑвашсем кӗскӗ вырӑнне хӗрлӗ хӑмачран ромб евӗр касса ӑсталанӑ, ӑна сунтӑх теҫҫӗ, анат енчисем кӳнчӗк теҫҫӗ. Ромб варринче ӳсентӑран е чӗрчун ӳкерчӗкӗ тӗрленӗ. Ҫав эрешех ромб ҫӗленӗ хӑю ҫине те тӗрленӗ. Хӑю сарлака пулсан, ромб варрине пӗчӗк ҫеҫ шур лаптӑк юлать, унта та вара вӗтӗ тӗрӗ туса хунӑ, тӗрлемелӗх ҫук пулсан, тӗрӗ ҫиппине ахаль ҫеҫ те пулин пӗр-ик хут тирсе илнӗ. Кӗскӗ ҫапла, майӗпен хайӗн малтанхи пӗлтерӗшне те, сӑнне те ҫухатса пынӑ. <…>
Чӑваш Республикин ҫурҫӗр-хӗвеланаҫ районӗсенче, Ҫавал шывӗнчен ҫурҫӗрелле тата хӗвеланӑҫнелле пурӑнакан вирьял чӑваш арӑмӗсен кӑкӑр ҫинче кӗскӗ нихҫан та пулман. Вӗсем кӗпе ҫухи хӗррипе кӑкӑр умне кӗтеслӗ-кӗтеслӗ вӗтӗ тӗрӗ тӗрлесе аннӑ, ҫуха касси вӗҫӗнче икӗ енчи тӗрӗ шӗвӗр кӗтесленсе пӗрлешнӗ (8 ӳкерчӗк). Тӗрре ытларах хӗрлӗ, хура, сарӑ, симӗс ҫӑм ҫиппе е хӗрлӗ тата сарӑ пурҫӑнпа, хура, симӗс ҫӗрҫӗнпе тӗрленӗ. Ку тӗрӗ чӑвашсенчен ҫурҫӗрелле пурӑнакан марисен кӗпе ум тӗррипе пӗр евӗр. <…>
XX ӗмӗрте, кӗпе тӗрри вырӑнне хӑмач хӑюсем ытларах тытма пуҫласан, ҫурӑм ҫинчи чечек хурӑм тӗрӗ вырӑнне ромб евӗр хӗрлӗ хӑмач ҫӗлеме тытӑннӑ. Сунтӑхӑннн пекех кунта та тӑваткал варринчи пушӑ вырӑна тӗрӗ тунӑ.
Ӗлӗкхи хӗрарӑм кӗписенне аркине тӗрӗпе питӗ капӑрлатнӑ. XVIII ӗмӗрпе XIX ӗмӗр пуҫламашӗ хушшинчи кӗпе арки яланах тӗрӗллӗ. Тӗрӗ эрешӗ – тӑваткалсемпе кӗтеслӗхсем, ӳсентӑран ӳкерчӗксем те тӗл пулкалаҫҫӗ (XI табл).
Аркӑ вӗҫ тӗррине ӗлӗк нумай тӗслӗ ҫипсемпе, ытларах ҫӑмран арланисемпе тунӑ. Кун йышши авалхи тӗрӗсем Дунай таврашӗнчи болгарсен кӗпин аркӑ вӗҫ эрешӗпе пӗр евӗрлех (XI таблицӑри 4 ӳкерчӗк). Вӑхӑт иртнӗҫемӗн чӑваш кӗпин аркӑ вӗҫ тӗрри ансатланса пынӑ.
Качча тухнӑ хӗрарӑмсем пуҫа сурпан сырнӑ. Ӑна тӗрӗпе эрешленӗ. Тӗрлӗ ҫӗрти чӑвашсен сурпанӗ хайне евӗр, вӑрӑмӑшӗпе те, эрешӗпе те урӑхла. Сырӑнасса та тӗрлӗ майпа сырӑннӑ.
Анатри чӑвашсен авал сурпан чи варӑм та чи илемли пулнӑ (XVI табл.) . Анат енчи чӑвашсем сурпана кӗскерех тунӑ, сахалтарах эрешленӗ. Анчах вӗсен сурпанӗ вирьялсеннинчен анлӑрах та вӑрӑмрах. <…>
Тӗрӗ тӗрлес ӑсталӑха чӑвашсем авал питӗ пысӑка хурса хакланӑ. Ҫакна халӑх юррисем те лайӑх кӑтартаҫҫӗ. Хӗр йӗрринче, сӑмахран, чӑваш тӗррин илемӗ те, хӗр кун-ҫулӗнче хӑй мӗнле тӗрленине асӑнни те, чӑваш арӑмӗн йывӑр пурнӑҫне сурпан е масмака асӑннипе танлаштарса пани те пысӑк вырӑн йышӑнать.
Никитин, Г. А. Чувашское народное изобразительное искусство = Чӑваш халӑхӗн илемлӗ ӳкерчӗк ӑсталӑхӗ / Г. А. Никитин, Т. А. Крюкова ; [худож. С. В. Андриевич]. – Чебоксары : Чувашгосиздат, 1960. – С. 13–47.